Zaburzenia lękowe

Zaburzenia lękowe należą do grupy zaburzeń nerwicowych, kiedyś nazywane były nerwicą lękową zgodnie z pyschodynamicznym rozumieniem tej grupy zaburzeń. Na potrzeby tego artykułu będę się posługiwać nazwą „zaburzenia lękowe”, która obowiązuje w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10, czyli klasyfikacji wszystkich chorób w tym również chorób psychicznych.

Lęk a strach

Czym w zasadzie jest lęk i po co nam jest? Lęk jest stanem emocjonalnym, który pojawia się u wszystkich ludzi w różnych okresach życia. Lęk staję się problemem, kiedy uniemożliwia nam pewne działania i mamy poczucie, że dominuje on w naszym życiu. Czasami lęk nazywamy niepokojem, zdenerwowaniem, czy strachem. Ważne jest odróżnienie strachu od lęku, emocji które szczególnie często uznawane są za tożsame. Strach jest emocją, która pojawia się w obliczu rzeczywistego zagrożenia np. kiedy nagle wyskakuje na nas pies z zębami na wierzchu lub jedzie w nas rozpędzony samochód. Warto przytoczyć tutaj trochę egzotyczną jak na nasz klimat anegdotę z krokodylem. Wyobraźmy sobie taką sytuację: mężczyzna o imieniu Jan pływa sobie w basenie i nagle widzi krokodyla, który wchodzi do basenu. Jan z pewnością będzie czuł strach, który pozwoli mu szybko wyskoczyć z basenu i uciec, jak najdalej od groźnego gada. Kiedy natomiast następnym razem Jan zdecyduje się na kąpiel w basenie, może wyobrazić sobie, że krokodyl znowu wejdzie do basenu i wtedy reakcja jego ciała będzie analogiczna, jak w pierwszym przypadku, różnica będzie polegała na tym, że obraz krokodyla powstał w głowie Jana, a nie był rzeczywistym bodźcem. W drugim przypadku będziemy mówili, że Jan czuł lęk, a nie strach. Jan w obliczu spotkania z realnym krokodylem, jak i wyobrażeniowym będzie odczuwał podobne symptomy. Wśród reakcji fizjologicznych lęku możemy wyróżnić: spocone dłonie, napięcie mięśni, przyspieszone lub nierównomierne bicie serca, zaciśnięte gardło i wrażenie duszenia się, uderzenia ciepła, uczucie pustki w głowie czy mdłości.

A od czego się zaczyna?

Różnimy się pod względem podatności na odczuwanie niepokoju/lęku, rodzimy się z pewnymi predyspozycjami. Jednak najnowsze badania wskazują, że nasze skłonności genetyczne, mogą ulec zmianie w wyniku wpływu życiowych doświadczeń i otoczenia społecznego. Badania bliźniąt pokazują, że uwarunkowania genetyczne w przypadku zaburzeń lękowych są mniejsze niż w przypadku depresji.

Jak powstają zaburzenia lękowe?

Jakie doświadczenia/wydarzenia mogą przyczynić się do rozwoju zaburzeń lękowych? Przykładem są przede wszystkim wydarzenia traumatyczne (np. śmierć, katastrofa, doświadczenie przemocy fizycznej, seksualnej, wojna, wypadek). Wśród wydarzeń wyzwalających możemy wyróżnić bezpośrednie doświadczenie choroby lub choroba kogoś bliskiego. Ważnym czynnikiem spustowym do rozwoju zaburzeń lękowych są rzeczy/wydarzenia, które zaobserwowaliśmy np. katastrofa lotnicza przedstawiona w mediach. Kolejnym istotnym wydarzeniem może być znalezienie się w sytuacji, którą oceniamy jako trudną, gdzie mamy poczucie, że sobie nie poradzimy. Warto tu wymienić takie sytuacje jak awans, zmiana pracy, wystąpienia publiczne, urodzenie się dziecka itp. Istotny wpływ mogą mieć rzeczy, których nas uczono w domu w którym się wychowywaliśmy, tutaj warto wspomnieć o przekazach związanych z brudem, dbaniem o zdrowie, dbaniem o porządek.

Wpływ myśli na lęk

Według podejścia poznawczo–behawioralnego w rozwoju i podtrzymywaniu różnego typu trudności natury emocjonalnej ważną rolę odgrywają nasze myśli. Jakie myśli są charakterystyczne dla zaburzeń lękowych? Istotne dla rozwoju zaburzeń lękowych są myśli, które wywołują lęk. Wśród tych myśli możemy wyróżnić:

• Przecenianie zagrożenie, np. „Za raz umrę, bo serce bije mi za szybko”, „Ta plama na skórze, to na pewno nowotwór skóry”
• Nie docenianie swoich umiejętności radzenia sobie z daną sytuacją czy problemem, np. „Nie dam rady powiedzieć ani słowa”, „Jak lęk dopadnie mnie w autobusie, to nikt mi nie pomoże, sama sobie z nim nie poradzę”,
• Zamartwianie się i katastroficzne wizje przyszłości, np. „Nie mogę przestać się martwić”, „Jeśli nie zapanuję nad swoimi myślami to popadnę w obłęd”

Wpływ zachowań na lęk

Istotny wpływ na utrwalanie się zaburzeń lękowych mają określone zachowania. Charakterystyczne jest unikanie sytuacji, które wywołują lęk i wycofywanie się z sytuacji, gdy zaczynamy odczuwać lęk. Unikanie powoduję, że sytuacje wydają się nam jeszcze bardziej przerażające i rodzą co raz większy niepokój, powstaje mechanizm błędnego koła. Do zachowań, które występują w zaburzeniach lękowych należą również próby kontrolowania różnych dziedzin życia lub wykonywanie czynności perfekcyjnie, żeby zapobiec przewidywanej katastrofie. Zarówno jedno, jak i drugie zachowanie jest nie do wykonania.

Rodzaje zaburzeń lękowych

Cechą wspólną wszystkich zaburzeń lękowych jest oczywiście lęk, jednak w różnych zaburzeniach może on przybierać nieco inną formę. Objawy lękowe mogą występować również w innych chorobach, jednak na potrzeby tego wpisu będę koncentrować się na lęku w zaburzeniach nerwicowych oraz w lęku o zdrowie, który należy do grypy zaburzeń występujących pod postacią somatyczną.

Fobie

Wśród zaburzeń lękowych możemy wyróżnić fobie specyficzne, gdzie występuje lęk przed określonymi przedmiotami lub sytuacjami, które stanowią potencjalne niewielki zagrożenie. Możemy tu wyróżnić lęk przed pająkami, lataniem, windą czy samolotami. Szczególnym rodzajem fobii jest fobia społeczna, gdzie dominująca jest obawa przed byciem w centrum uwagi innych ludzi, lęk przed oceną społeczną, co w skrajnej formie prowadzi do wycofywania się z kontaktów społecznych. Agorafobia jest takim rodzajem fobii, gdzie lęk pojawia się głównie w miejscach publicznych, takich jak sklep, kościół, most, autobus, hipermarket, ulica. Lęk u osób z agorafobią pojawia się, gdy znajdują się z dala od miejsc i osób kojarzonych z poczuciem bezpieczeństwa. Często w przebiegu agorafobii występują napady paniki, czyli intensywne napady lęku, w których dominuje uczucie braku kontroli nad organizmem oraz silne objawy lękowe, takie jak kołatanie serca, zawroty głowy, pocenie się, dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

Lęk uogólniony

Mniej gwałtownie niż w napadach paniki, ale nierzadko bardzo uporczywy i zmienny lęk wstępuje w lęku uogólnionym. Głównym objawem jest zamartwianie się, które niejednokrotnie uniemożliwia zasypianie i w konsekwencji problemy z bezsennością. Osoba, która cierpi na lęk uogólniony ma poczucie, że ciągle się martwi, ale lęk nie jest wywołany żadnymi konkretnymi sytuacjami.

Lęk o zdrowie

Kolejnym zaburzeniem, gdzie występuje lęk jest lęk o zdrowie. Mimo, że nie należy do zaburzeń lękowych myślę, że warto o nim wspomnieć. Osoba cierpiąca na lęk o zdrowie ma poczucie, że jest poważnie chora i wielokrotnie podejmuje próby sprawdzenia za pomocą wizyt lekarskich, badań czy tak nie jest. Otucha ze strony lekarza powoduje chwilową redukcję dolegliwości psychicznych i zamartwiania się, jednak z czasem lęk wraca. Obawa o poważną chorobę najczęściej dotyczy różnych obszarów ciała.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne

W zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym występują nawracające natrętne myśli, tzw. obsesje i zachowania kompulsywne, które mają służyć rozładowaniu napięcia wywołanego przez natrętną myśl. Zachowania kompulsywne to powtarzające się zachowania, które mogą mieć postać rytuałów, nalezą do nich np.: mycie rąk, porządkowanie, układanie przedmiotów, ale także liczenie w myślach, czy powtarzanie określonych słów.

PTSD

W zaburzeniu stresowym pourazowym lęk dotyczy sytuacji, przedmiotów, ludzi przypominających, łączących się w pewnym sensie ze zdarzeniem traumatycznym. Mechanizmem, który podtrzymuje całe zaburzenie jest mechanizm unikania, który nie pozwala doświadczyć tego, że nawet największy lęk po pewnej chwili zaczyna opadać.

Leczenie zaburzeń lękowych

W leczeniu zaburzeń lękowych skuteczna jest psychoterapia. W przypadku każdego z wyżej wymienionych zaburzeń skuteczność leczenia psychoterapią w podejściu poznawczo-behawioralnym jest wysoka. Czasem leczenie wymaga włączenia leków, czyli farmakoterapii. Dzieje się tak wtedy, kiedy objawy są bardzo silne i długotrwałe. W leczeniu zaburzeń lękowych stosuje się leki przeciwlękowe, które działają szybko, obniżając lęk oraz leki przeciwdepresyjne, które działają dopiero po kilku tygodniach. Uwaga, leków przeciwlękowych nie można stosować dłużej niż kilka tygodni, ponieważ mogą one powodować uzależnienie. Warto wiedzieć, że leki są tylko rozwiązaniem czasowym, ponieważ źródło zaburzeń lękowych leży gdzie indziej. Jeśli doświadczasz objawów opisanych powyżej, a lęk jest to Twoim częstym towarzyszem to warto stawić mu czoła. Pamiętaj – nie taki lęk straszny, jak go malują!

Literatura:

Wells, A. (2010). Terapia Poznawcza Zaburzeń Lękowych. Kraków: WUJ

Kennereley, H. (2006). Terapia Lęku. Podręcznik Treningu Opanowywania Lęku. Gdynia: Alliance Press

Padesky, Ch., Greenberg, D. (2004). Umysł Ponad Nastrojem. Kraków: WUJ

Davidson, R., Begley, Sh. (2013). Życie emocjonalne mózgu. Kraków: WUJ

mgr Alicja Balińska – Absolwentka Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizacja psychoterapia. Obecnie jest na czwartym roku szkolenia psychoterapeutycznego w nurcie poznawczo-behawioralnym z elementami podejścia psychodynamicznego, akredytowanego przez Polskie Towarzystwo Psychiatryczne oraz Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej. Doświadczenie kliniczne zdobyła m.in. podczas dwuletniego stażu w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie na oddziale F10 Zapobiegania Nawrotom. Współpracuje z ośrodkiem Lazurowa terapia poznawczo-behawioralna oraz Ośrodkiem Naukowym – Terapeutycznym „Ogrody Zmian”.